ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 2، اردیبهشت 1404 ، شماره پی در پی 108

سبک‌شناسی دیوان بیانی‌کرمانی

صفحه (281 - 315)
محمدمهدی پورغلامعلی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1403

چکیده

زمینه و هدف: دیوان بیانی‌کرمانی از حیث سروده شدن در دورۀ تغییر سبک فارسی از عراقی به هندی و نیز استقبال وی از غزلهای حافظ در مخمساتش مورد اهمیت است. این اثر شامل مخمسات، قصاید، غزلیات و قطعه است. معرفی نسخ‌خطی دیوان بیانی‌کرمانی و شناخت ویژگیهای زبانی، فکری و ادبی آن از اهداف اصلی این پژوهش است.

روش تحقیق: پژوهش حاضر مطالعه ای نظری است که به روش کتابخانه ای و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی انجام شده است و جامعۀ مورد مطالعه در این پژوهش دو دستنویس موجود از دیوان بیانی‌کرمانی در کتابخانه های انجمن ترقی اردو پاکستان و کتابخانۀ طوپقسرای ترکیه است.

یافته ها: بیانی‌کرمانی از شاعران اواخر قرن نهم و اوایل دهم هجری قمری است. دیوان این شاعر قریب به 2700 بیت دارد و اشعار او اغلب خالی از تصویرسازیهای نوین است. کاربرد فراوان لغات عربی و واژه های تقیل و مهجور، ویژگیهای کهن و آرایه های لفظی و معنوی موجب شده است که زبان شعر او چندان ساده نباشد. جناس و واج‌آرایی در صدر کاربرد صنایع لفظی و کنایه، تشبیه و تضمین پربسامدترین صنایع معنوی به کاررفته در این اثر است. قصاید دیوان او مدحی است و غزلیات و مخمسات او اغلب شامل اندیشه های غنایی و عرفانی و تنها قطعه و تک بیت این دیوان ماده تاریخهایی در سالمرگ دو شخصیت ناشناس است.

نتیجه گیری: بیانی در سرایش اشعارش دنباله رو شاعران متقدم است. شدت تقلید بیانی‌کرمانی به اندازه ای است که از 86 مخمس موجود در دیوان او، 84 مخمس به استقبال از غزلیات حافظ و دو مخمس دیگر به استقبال از غزلیات امیرخسرو‌دهلوی و کاتبی‌شیرازی سروده شده و تمام ابیات این غزلها در مخمسات او تضمین‌شده است. قصاید بیانی در مدح شاه اسماعیل صفوی و درون‌مایۀ مخمسات او اغلب اندیشه های عرفانی‌ چون ترک تعلقات مادی، انتخاب پیر و عروج به عالم بالا است. غزلیات او نیز اغلب دربردارندۀ مضامین غنایی چون عشق، شکوه و شکایت از معشوق، شاهدبازی، درد فراق و اندیشه های تعلیمی‌ چون خردوزی، حذر از دنیا، اغتنام فرصت حیات و دوری از تزویر و ریا است و تنها قطعه و تک بیت این اثر به صورت ماده تاریخ سروده شده است.

کلمات کلیدی
نسخه خطی , دیوان بیانی‌کرمانی , سبک‌شناسی , عصر صفوی

• قرآن کریم.
• احمدی، اسراءسادات.(1392). مقدمه، تصحیح و تحشیه «منشآت» شهاب‌الدین عبدالله مروارید. رساله دکتری زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه اصفهان.
• اصفهانی، میرزا حبیب. (1369). خط و خطاطان. تهران: کتابخانه مستوفی.
• بیگدلی، آذر .(1337). آتشکده آذر. به کوشش جعفر شهیدی. تهران: نشر کتاب.
• بیانی‌کرمانی، شهاب‌الدین مروارید. (بی‌تا). دیوان بیانی‌کرمانی. نسخه خطی. شماره ثبت: 300ب289. کراچی: انجمن ترقی اردو.
• ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (919هـ.ق). دیوان‌ بیانی‌کرمانی. نسخه خطی. شماره ثبت: 979، ترکیه: کتابخانه طوپقسرای.
• پیری، محمد و قادری، محمدرضا. (1399). «بررسی سبکی استقبالهای صائب از حافظ». ماهنامه سبک‌شناسی نظم و نثر(بهار ادب). سال سیزدهم. ش1. 54-37.
• حافظ، شمس‌الدین محمد. (1318). دیوان حافظ. به تصحیح پژمان بختیاری. تهران: علمی.
• ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1390). دیوان حافظ. به کوشش قزوینی و غنی. تهران: اساطیر.
• دهلوی، امیرخسرو. (1361). دیوان امیرخسرو دهلوی. تهران: جاویدان.
• زرین کوب، عبدالحسین. (1346). شعر بی دروغ، شعر بی نقاب، تهران: علمی.
• سمرقندی، دولتشاه. (1366). تذکره الشعرا. به کوشش محمد رمضانی. چاپ دوم. تهران: کلاله خاور.
• شمیسا، سیروس. (1381). سبک‌شناسی شعر. چاپ نهم. تهران: فردوس.
• ـــــــــــــــ. (1373). کلیات سبک شناسی. تهران: فردوس.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1373). موسیقی شعر، تهران: آگاه.
• صبا، محمد مظفر حسین. (1343). تذکره روز روشن. به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت. تهران: کتابخانه رازی.
• صفوی، سام میرزا. (بی‌تا). تحفه سامی. به کوشش رکن‌الدین همایون فرخ. تهران: علمی.
• علوی مقدم، مهیار. (1377). نظریه های نقد ادبی معا صر )صورتگرایی و ساختارگرایی(. تهران:سمت.
• فتوحی، محمود.(1391). سبک شناسی نظریه ها، رویکردها و روشها. ،تهران: سخن.
• فراهانی منفرد، مهدی. (1382). پیوند سیاست و فرهنگ. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• فیّاض منش، پرند. (1384). «نگاهی دیگر به موسیقی شعر و پیوند آن با موضوع، تخیّل و احساسات شاعرانه». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. دوره جدید. ش4. 186-163.
• کاتبی ترشیزی، محمد بن عبدالله. (1382). دیوان کاتبی نیشابوری «ترشیزی». مشهد: آستان قدس رضوی.
• کزازی، میر جلال‌الدین. (1368). زیبایی‌شناسی سخن پارسی، بیان (1). تهران: مرکز.
• گوپاموی، محمد قدرت‌الله. (1387). تذکره نتایج الافکار. قم: مجمع ذخایر اسلامی.
• مجلسی، محمدتقی. (1387). بحارالانوار. چاپ چهارم. جلد 23 و 14. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• میرافضلی، سید علی. (1390). مرواریدکرمانی و رباعیات سرگردان. تهران: معارف.
• ـــــــــــــــــــــ. (1380). بیانی‌کرمانی، شهاب الدین عبدالله. دانشنامه جهان اسلام به همت بهمنیان دکن. دانشنامه جهان اسلام. ج5. صص54-53.
• نفیسی، سعید . (1363). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری. ج1. تهران: فروغی.
• نقوی، نقیب. (1384). شکوه سرودن(بررسی موسیقی شعر در شاهنامه فردوسی). مشهد: فردوسی.
• واصفی، زین‌الدین محمود. (1349). بدایع الوقایع. به کوشش الکساندر بلدورف. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
• همایی، جلال‌الدین. (1381). فنون بلاغت و صناعات ادبی. چاپ بیستم. تهران: موسسه نشر هما.
• یار شاطر، احسان. (1384). شعر فارسی در عهد شاهرخ. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.